13-15. yüzyıllar arası Anadolu Türkçesi ile ilgili yaklaşık yüzyıldır sürdürülen çalışmaların ortaya koyduğu veriler ışığında “standart” bir Eski Türkiye T ü r k ç e s i nden (= SETT) söz edilebilir.2 Aşağıda bu çalışmaların ortaya koyduğu verileri özetleyecek, sonra da bazı alt-ağız gruplarına temas edeceğiz.
1. i/e : Başta elif+ye, kelime içinde ye harfiyle yazılan bir /é/ (veya /i/ ) fonemi yaygındır : biş, di-mek, gice, gidü, il, irte, it-mek, vir-mek, yig, yil, yit-mek vs.
2. /t/ > /d/ : Ön ünlüler yanında kelime başında /d/ standart olmakla birlikte, art ünlüler yanında kelime başında ikili bir durum vardır :
dek, der, ditre-, deñiz, demür, degme, depe, dil, dil, dip, diri, diş, dütün, dükeli vs.
taş ~ daş, tağ ~ dağ, tokuz ~ dokuz, toprak ~ doprak, tamu ~ damu vs.
3. // > /¦/ : Kelime başında // standarttır : anı, kanı, anda, ancaru, açan, amu vs.
…
SETT’in ekleri fonolojik açıdan üç grup hâlinde incelenebilir :
a) {I} sınıfı eklerin ünlüleri daim düz/dardır : +(s)I, +(y)I, +lIK, +(I)ncI, +mI, -(I)l-, -(I)n-, -(I)ş-, +sIz, -IsAr, -dI, -mIş, – GIl, -(I)ncA, -IcAK.
b) {U} sınıfı eklerin ünlüleri daima yuvarlak/dardır : +(n)Uñ, +(U)m, +(U)mUz, +(U)ñ, +(U)ñUz, +lU, +sUz, +cUK,
+ArU, -GU, -(U)K, +vUz, +Uz, +dUr, -dUm, -dUñ, -dUK, -Ur, – sUn, -(U)ñ, -(U)ñUZ, -AlUm, -dUr-, -Up, -UbAn.
c) {A} sınıfı ekler dudak uyumu konusunun dışındadır : +(y)A, +dAn, +lAr vs.
7. Đyelik ekleri : +(U)m, +(U)mUz, +(U)ñ, +(U)ñUz, +(s)I, +lArI.
8. Hâl ekleri : +(n)Uñ (ilgi), +(y)A (yönelme), +(y)I, +(n)I, +n (yükleme), +dA (bulunma), +dAn (ayrılma).
…
Eski Türkiye Türkçesinin Ağızları
Eski Türkiye Türkçesinin ağızları üzerindeki genel değerlendirmemizi esas olarak fonoloji düzleminde yapacağız. Bazı alt grupların belirlenmesinde morfolojik ve leksik verilerden de sınırlı olarak bahsedeceğiz.
Fonolojik düzlemde ele alacağımız hususiyetler şunlardır :
1. Dil uyumu, 2. // > /¦/ değişmesi, 3. /b/ > /m/ değişmesi, 4. gibi ~ bigi göçüşmesi, 5. /b/ > /p/ değişmesi, 6. /k/ > /g/ değişmesi,
Sonuç olarak Eski Türkiye Türkçesinde 13.-15. yüzyıllarda üç ağız grubu tespit etmek mümkündür:
1. Ağız grubu : Kelime içinde ve sonunda //’ları koruması, dil uyumunun bozulmaması, ben zamiri ve gibi edatıyla karakterize edilir. Anadolu’nun batısında yayılmıştır. Standart Türkiye Türkçesi bu ağız etrafında gelişmiştir.
Bu grubun en önemli alt-ağız grubu Mukaddime.’de temsil edilmektedir. Bu alt ağız grubu kelime başında /b/ > /p/ tonsuzlaşması ve kelimenin her yerinde görülen bir /k/ > /g/ tonlulaşması ile karakterize edilir. Bu özellikleri açısından bugünkü kimi Kuzeydoğu Anadolu (Karadeniz) ağızlarına yakınlık göstermektedir.
Bu grubun içinde ikinci bir alt-ağız grubu da¦ı edatının fonetik çeşitlenmesiyle ayırt edilir . Bu edatın daı şekli Orta Anadolu bölgesinde üretilmiş olan Elvan Çelebi.’de ve Suriye (Hama)’de üretilmişq olan Nazmu’l-Hilâfiyyat’ta standarttır. Bu iki metin diğer özellikleriyle 1. ana ağız grubunun fonolojik özelliklerini taşırlar.
2. Ağız grubu : Kelime içinde ve sonunda // > /¦/ gelişmesi ve dil uyumsuzluğu temayülü ile karakterize edilir. Bu ağız grubuna ait metinlerin menşeine bakarak bu grubun Orta Anadolu’dan Azerbaycan’a kadar uzanan bir sahada yayıldığını kabul edebiliriz. gibi ~ bigi edatı, dil uyumu bu grubu alt-ağız gruplarına ayırır. Muhtemelen Konya-Karaman, Kütahya civarında kullanılan ağız bir bigi ağzıdır. Ek uyumsuzluğu ise Konya’dan başlayıp Doğu Anadolu’ya kadar uzanan ve Azeri sahasıyla iç içe giren bir alt-ağız grubunu belirler.
3. Ağız grubu : Kelime başında // > /¦/ gelişmesi, men zamiri, dil uyumsuzluğu temayülü, kimi ve tek edatları bu grubu karakterize eder. Tebriz, Şirvan, Bağdat’a kadar olan sahalar muhtemel yayılma alanıdır. Kelime içinde // > /¦/ değişmesi ve bazı eklerde dil uyumsuzluğu ile 2. ağız grubu ile birleşir.
Yukarıdaki yazı aynı başlık altında yayınlanan makaleden alınmıştır. Makalenin tamamı için aşağıdaki kaynakçayı inceleyiniz.
Kaynakça: Hayati Develi
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 3/3 Spring 2008, Sayfa: 212-230